İstatistik Nasıl Doğdu – İstatistiğin Tarihi Gelişimi

İstatistik başlangıçta teknik bir disiplin olarak ele alınırken günümüzde bir bilim dalı olarak kendini kabul ettirmiş, ulusal ve uluslararası boyutta gelişmelerin temelini oluşturmuştur. Son 30 yıla damgasını vuran ve çağımızda bilgi çağı olarak adlandırılan gelişmeler istatistiği evrensel bir konuşma dili konumuna getirmiştir.
Günümüzde ulusal ve uluslararası sosyal ve ekonomik gelişme hedeflerinin belirlenmesi ve bu hedeflerin başarısı güncel, güvenilir istatistiklerle sağlanmaktadır. Doğru bilgi, doğru yorum ve doğru karar sürecinde araştırmacılar, politikacılar, karar alıcılar ve tüm bireyler çalışmalarında istatistiki bilgileri etkin olarak kullanmaktadırlar.
Tarihi perspektifte istatistiğin doğuşu incelendiğinde uygulama ve metodolojiyi birbirinden ayırmak gerekir. İlk çağda bile insanlar bazı toplu olayları belirleme ihtiyacı duymuşlardır. Devletlerin kurulması ile birlikte insanlar sınır belirleme, vergi toplama, toprak dağılımına yönelik amaçlarla ayrıca dil, din farkı olan toplulukların nüfus büyüklüğünü belirleme, askere alma amaçlı bilgiler toplamaya ve bunların kayıtlarını tutmaya başlamışlardır.
Devlet İstatistik Enstitüsü’ nün Önemi ve İşlevi
Toplumların geleceğini görebilmesi, planlayabilmesi ve gelişmesi için istatistiki bilgiler büyük önem taşır. Cumhuriyetimizin ilk yılllarında çok önemli sorunları olmasına rağmen, istatistiki bilginin bu denli önem taşıması nedeniyle, bu işlevi yerine getirebilmek için 1926 yılında bir istatistik örgütünün kurulmasına karar verilmiştir. Savaştan çıkmış bir toplumda, bilgi yoksulluğuyla, çözümü gereken çeşitli sorunlar olmasına rağmen, bütün bu sorunlar içinde, her şeyi zamana ve mekana göre değerlendirmenin bilincinde olan büyük devlet adamı Mustafa Kemal, istatistiği de düşünmüştür.

Bu çerçevede kurulan ve Türkiye’nin istatistik bilgilerini üreten DİE, ülkemizin sürekli olarak gelişme sürecini izleyerek, demokrasiyi tam anlamıyla gerçekleştirebilmesi için gereken bilgileri bağımsız, tarafsız ve güvenilir olarak üreten önemli bir kuruluş olmuştur. Bu nedenledir ki, DİE’nin ürettiği bilgiler, yayımladığı istatistik ve göstergeler; kamu kurum ve kuruluşları, özel kuruluşlar, karar alıcılar ve araştırıcılar için güvenilir yol göstericilerdir. DİE, ülkemizde ulusal ve uluslararası boyutta yararlar sağlayacağı inancıyla, en uçtaki kullanıcıdan, karar alıcıya kadar geniş bir yelpaze içinde yer alan tüm kurum ve kuruluşların veri ve bilgi ihtiyacını gidermeyi amaçlayan çalışmalarını geliştirerek devam ettirmektedir.

Çağımızın bilim, teknoloji ve iletişim çağı olması nedeniyle, gerekli bilgi ve iletişim olanaklarına sahip olan ve bundan yararlanabilen ülkeler büyük bir üstünlük sağlamaktadır. Bir ülkede demokrasinin niteliği, ekonomik kararların etkinliği, toplumsal sorunların çözümü, çok sağlıklı ve güçlü bir istatistik yapısı, bilgi sistemi alt yapısıyla ve giderek bilim, teknoloji ve bilgi akışını sağlamakla mümkün olabilmektedir. Bugün bilginin üretilmesi kadar, bilgilerin açık ve hızlı biçimde topluma aktarılması da büyük önem taşımaktadır. Çünkü teknolojik ve ekonomik gelişmelerin baş döndürücü olduğu çağımızda, bilgileri zamanında derlemek, değerlendirmek ve politikaları zamanında uygulamaya etkin biçimde koymak, büyük yarar ve üstünlük kazandırmaktadır.
Bu bakımdan DİE’nin yaptığı görev, özellikle içinde bulunduğumuz bilgi, teknoloji ve iletişim çağında çok daha büyük önem taşımaktadır. Bu gelişmelerin bilincinde olan DİE, kurumlaşmış, ileriye doğru yatırım yapan bir kuruluştur. Ancak dünya daki gelişmeler, çok hızlı olduğu için, DİE’nin dünyayı devamlı izlemesi ve ileri doğru atılımlarını sürdürmesi gerekmektedir
Devlet İstatistik Enstitüsü’ nün Görevleri
DİE’nin görevleri; ana faaliyet konularıyla ilgili ve alt yapının kurulması, geliştirilmesiyle ilgili olmak üzere 2 bölümde toplanabilir;
A. Ana Faaliyet Konularıyla İlgili Görevleri
1. Ülkenin iktisadi, sosyal ve kültürel faaliyetleriyle ilgili her türlü istatistikleri derlemek, değerlendirmek, yayımlamak.
2. Kalkınma planı ve yıllık programların hazırlanması, uygulanması ve takibi aşamasında gerekli görülen verileri öncelikle derlemek ve değerlendirmek.
3. Ekonomik karar ve tedbirlerin sonuçlarının izlenmesi aşamalarında gerekli görülen verileri öncelikle derlemek ve değerlendirmek.
4. Genel Nüfus Sayımını; sonu (0) ile biten yıllarda, Genel Tarım Sayımını; sonu (1) ile biten yıllarda, Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımını; sonu (3) ile biten yıllarda yapmak.
5. Yapılması görev olarak belirtilen sayımlar dışında, ülkenin ihtiyaç duyduğu diğer konulardaki genel sayımlar, anket ve araştırma projelerini planlamak, uygulamak, süresinde sonuçlandırarak istatistiki bilgileri kullanıcı amaçlarına uygun bir biçimde, uluslararası standartlarda yayımlamak.
6. Kamuoyu araştırmaları yapmak, diğer kuruluşların bu konudaki çalışmalarına yardım etmek.
B. Alt Yapının Kurulması ve Geliştirilmesi ile İlgili Görevleri
7. Bilimsel araştırma ve teknikleri izlemek amacıyla ulusal ve uluslararası seminerler, konferanslar ve toplantılar düzenlemek.
8. Enstitü işlevlerini kamuoyuna duyurmak amacıyla ulusal ve uluslararası seminerler, konferanslar ve toplantılar düzenlemek.
9. Ekonomik, sosyal, kültürel konularda Türkiye istatistik alt yapısını oluşturacak verileri kapsayan bir ‘Bilgi Bankası’ kurmak.
10. Bilgi Bankasının devamını sağlamak amacıyla, veri derleme, veri işleme teknolojisi ve dağıtma yöntemlerinde gerekli yenilikleri yapmak.
11. İstatistik tanım ve standartlarını tespit etmek, istatistik metodlarını geliştirmek, istatistik analiz ve etüdleri yapmak.
12. Enstitü’nün görev alanına giren konularda-Yükseköğretim kurumlarının görevleri saklı kalmak şartıyla-üniversite ve diğer eğitim kurumlarıyla işbirliği yaparak ‘Ulusal ve Uluslararası Eğitim Merkezleri’ kurmak.
13. Enstitü personeliyle, diğer kurum ve kuruluşların elemanları için, kısa süreli istatistiklerle ilgili konularda ‘Hizmetiçi Eğitimler’ ile uzun süreli ‘İhtisas Eğitimleri’ yapmak, konferanslar ve seminerler düzenlemek.
14. Kamu kurum ve kuruluşları ile özel idare, belediye ve diğer gerçek ve tüzel kişilerin istatistik çalışmalarına yardımcı olmak ve koordinasyonu sağlamak.
15. İstatistiklerin derlenmesinde ve düzenlenmesinde kamu ve özel kuruluşların uygulamalarıyla ilgili ilkeleri tespit etmek .
16. Hangi kamu kuruluşlarının, hangi konularda istatistik derleyip düzenleyeceklerini ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yaparak kararlaştırmak.
17. İstatistik çalışmaları için gerekli olan; adres, hava fotoğrafı, harita, kroki ve benzeri belgeleri derlemek, bu konularda kamu kuruluşlarıyla işbirliği yapmak.
18. İstatistik çalışmaları için gerekli olan; adres kütüğü, kayıt sitemi ve numaralama çalışmalarını düzenlemek ve bu konularda kamu kuruluşlarıyla işbirliği yapmaktır
Devlet İstatistik Enstitüsü’ nün Veri Kaynakları
DİE’nin bilgiye ulaşma sürecinde en temel kaynağı veridir. Bilgiye, verinin işlenmiş hali de denilebilir. DİE’nin veri elde etme işleminde 4′ü geleneksel, 2′si modern veri kaynağı olmak üzere 6 çeşit kaynak kullanılmaktadır.
1. Tamsayım
Hakkında bir yargıya varılmak istenen kitlenin (yığının) tamamından veri toplanmasıdır. DİE’nin bu kapsamda yaptığı çalışmalara örnek olarak; Genel Nüfus Sayımı, Genel Tarım Sayımı, Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı verilebilir.
2. Örnekleme Araştırmaları
Hakkında bir yargıya varılmak istenen kitlenin bir bölümünden veri toplanmasıdır. DİE’nin bu kapsamda yaptığı çalışmalara; Hanehalkı İşgücü Araştırması, Hanehalkı Gelir Tüketim Harcamaları Araştırması, Finansman Eğilimleri Anketi, Yıllık İmalat Sanayi Anketi örnek olarak verilebilir. (Bakınız, EK.5.2)
3. İdari Kayıtlar
Alanda bir anket uygulamadan, ülkenin hali hazırda tutulan idari kayıtlarından veri derlenmesidir. DİE’nin bu kapsamdaki kaynaklarına;
Sosyal içerikli idari kayıtlar için; Nüfus Müdürlüklerindeki kayıtlar, Evlenme kayıtları, İntihar istatistik formu, Ölüm istatistik formu,
Sanayi içerikli idari kayıtlar için; İnşaat ruhsatnamesi, Yapı kullanma izin kağıdı, Yapı kullanma izin belgesi, Maden faaliyet cetveli, Aylık tapu istatistik cetveli,
Hizmet ve ticaret içerikli idari kayıtlar için; Gümrük Muhafaza Teşkilatı-uluslararası girdi çıktı fişi, Gemi sicil formu, Trafik kazası tespit tutanağı, Araç trafik tescil müracaat ve işlem formu,
Tarım içerikli idari kayıtlar için; Çiftçinin Eline Geçen Fiyat formu, vb. örnek olarak verilebilir.
4. Kayıt Sistemleri
Bu veri kaynağı idari kayıtlara benzemekle birlikte, ülkedeki tüm idari kayıt sistemlerinin ortak bir çatıda birleştirilmesi olarak tanımlanabilir.
5. Manyetik Bant
Bu veri kaynağı, çeşitli kuruluşların belirli bir yöntem içinde manyetik ortama kaydettikleri, bilgilerin bant şeklinde alınmasıdır. Bu veri kaynağına, Gümrükler Genel Müdürlüğü’nün ihracat bilgileri örnek verilebilir.
6. Uzaktan Algılama
Yeryüzündeki yapay ve doğal alanlara (yerleşim alanları, yollar, tarım alanları, ormanlar, su kütleleri vb.) ilişkin bilgilerin uzaktan algılanmış veriler (uydu görüntüsü, hava fotoğrafı vb.) kullanılarak toplanmasıdır. Çalışmalarda esas olarak öncelikle “işlenmemiş olarak sağlanan uydu görüntüleri” üzerinde her türlü görüntü işleme analizleri yapılır. Sonraki aşamada “İşlenmiş görüntü sonuçları” ve “istatistiksel yöntemler” birleştirilerek son bilgiye ulaşılır. Ayrıca koordinat sistemine uygun “harita formatında hazırlanan görüntüler” in görsel yorumlanmasıyla da nihai bilgi üretilir.
DİE’nin bu kapsamda yaptığı çalışmalara; kitlenin tamamından verinin toplandığı “Türkiye Arazi Tabakalaması Çalışması” ile kitlenin bir bölümünden verinin toplandığı “Türkiye Tahıl Ekili Alan Rekolte Tahmini Çalışması” örnek verilebilir
Devlet İstatistik Enstitüsü’ nde Üretim Süreci

DİE’nin üretim süreci, kullanılan veri kaynaklarına (tamsayım, örnekleme araştırması, idari kayıt, kayıt sitemi, manyetik bant, uzaktan algılama) göre farklılık göstermektedir. Örnekleme araştırmasına ait üretim sürecinde; veriler, birden fazla aşamadan geçirilerek bilgi haline dönüştürülmektedir. Üretim sürecinin, aşamalarındaki gereksinime göre, ana faaliyet, alt yapı, destek, danışma, bölgesel birimler devreye girerek, sürece ortaklaşa katkı vermekte, sonuçta istatistiki bilgiye ulaşılmaktadır. Örnekleme araştırmasına ait istatistik üretim süreci çok genel olarak şu şekilde formüle edilebilir;
I. Ön hazırlık
II. Planlama ve organizasyon
III. Alan uygulaması
IV. Verinin ön kontrolü
V. Verilerin elektronik ortama aktarımı ve kontrolü
VI. İstatistiki bilgi üretimi
VII. Sunum
Devlet İstatistik Enstitüsü’nün Faaliyetleri Sonucu Elde Ettiği Nihai Ürün Çeşitleri
DİE, çeşitli süreç ve yöntemlerle elde ettiği ürünleri, aşağıda belirtilen 13 türde kullanıcıların hizmetine sunmaktadır:
1. İstatistik
Belirli bir olayın gözlemlenmesi sonucu, onun büyüklüğü, kıymeti, dağılımı, vb. özellikleri hakkında elde edilen rakamlardır. Bu rakamları elde etmek için veriler toplanır, işlenir, analiz edilir ve yorumlanır. (Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Ücret istatistikleri, Çalışma istatistikleri, Evlenme İstatistikleri, Boşanma İstatistikleri, Tarım İstatistikleri, Gaz ve Su istatistikleri, Vergi İstatistikleri, Tapu İstatistikleri, Ulaştırma İstatistikleri, Milli Eğitim İstatistikleri, vb.)
2. İndeks
Belirli bir istatistiki olaya ait değerlerin zaman ve mekan boyutunda gösterdiği oransal değişim olarak tanımlanabilir. (Kentsel Yerler Tüketici Fiyat İndeksi, Toptan Eşya Fiyat İndeksi, Çiftçinin eline geçen Fiyat İndeksi, Dönemler İtibariyle İmalat Sanayi Üretim İndeksi, Dış Ticaret Fiyat ve Miktar İndeksleri, Türkiye Ekonomisi Öncü Göstergeler İndeksi, İhracat Benzerlik İndeksi, vb.)
3. Parite
Genel olarak iki ülke parasının karşılıklı değerini ifade etmektedir. Satınalma gücü paritesi; Ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılıklarını ortadan kaldırarak, ülkelerin yarattıkları Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın reel anlamda karşılaştırılmasına imkansağlayan, farklı para birimlerini birbirine dönüştürme oranıdır. Kısaca, farklı para birimlerinin satınalma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır. Bu oran kullanılarak ortak para birimine dönüştürülen harcamalar, satın alınan mal ve hizmet hacmindeki farklılıkları yansıtarak ülkeler arasında gerçek anlamda karşılaştırılabilir veriler sağlamaktadır. (Satın alma gücü paritesi)
4. Hesap
Belirli bir süre içinde konu olan sistemin (milli gelir) unsurlarını toplayan, unsurların (milli gelirin) oluşumunu, dağılımını, icmal (birikimli toplam özeti) halinde yansıtan rakamlardır. Hesap durumu ise iktisadi ve mali kuruluşlar, yıllık bilançolarının yanısıra hesap durumlarını, işlerin gidişini ve alınan sonuçları yakından izleyebilmek, bütçe rakamlarıyla karşılaştırma yapabilmek için belirli durumlarda hesap durumunu çıkarır. (Mahalli İdareler Bütçe ve Kesin Hesapları, Bütçe ve Kesin Hesaplar)
5. Envanter
Belirli bir anda bir işletmenin, firmanın, kuruluşun, vb. sahip olduğu malların, haklarını ve borç tutarlarının tahminini veya ayrıntılı durumunu belirleme işlemidir. Envanter kısaca bilanço gününde mevcutları, alacakları, borçları, ayrıntılı bir şekilde sayarak, ölçerek, tartarak, değerlendirmek suretiyle belirleme işlemidir. (Termik Santral Atık Envanteri, İmalat Sanayi Atık Envanteri, Çevre Teknolojileri Envanteri, Konaklama Tesisleri Envanteri, Belediye Katı Atık Çöp Envanteri, Termik Santral Atık Envanteri, vb.)
6. Muhasebe
Bir müessese, ticari bir kuruluş, bir ortaklık veya bir ülkenin, belirli bir dönemdeki üretim ve tüketimine ilişkin iktisadi faaliyetlerinin tümüyle ilgili bilgileri sağlamaya yarayan bir tekniktir. (Milli Muhasebe, Su İstatistikleri ve Doğal Kaynak Muhasebesi, vb.)
7. Gösterge
Ekonominin çeşitli düzeylerini kritik ve öncü noktalar durumuyla gösteren verilerdir. (İl Düzeyinde Temel Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, İstatistik Göstergeler, Cinsiyet Düzeyinde Eğitim Göstergeleri, vb.)
8. Yoğunlaşma Oranı
Belirli bir kitle içinde yoğunlaşmaya konu olan olayın izlenmesi sonucu sıklığına, seyrine ait bir derece bulunmasına imkan tanıyan bir ölçüttür. Sanayi yoğunlaşması, bir sanayide faaliyet gösteren başlıca firmaların küçük bir grup tarafından kontrol edilmesi olarak tanımlanır. Yoğunlaşma göstergelerinin hesabı, Türkiye İmalat Sanayiinde faaliyette bulunan işyerlerinin piyasa payı göz önüne alınarak, sanayide tekelleşme ya da oligopolcü bir yapının ortaya çıkarılması amacıyla yapılmaktadır. (Türkiye İmalat Sanayiinde Yoğunlaşma) Dış ticarette yoğunlaşma, dış ticaretin belirli bir sayıdaki firma tarafından kontrol edilmesi olarak tanımlanabilir. Ancak, ticaretin belli ülkelere, fasıllara ya da maddelere yoğunlaşması önemli olduğundan, bu değişkenler için de yoğunlaşma ölçütleri hesaplanmaktadır. (Dış Ticarette Yoğunlaşma)
9. Tahmin
İstatistiğin temel uğraşılarından biri olan örneğe ait istatistikler yardımıyla, ana kitlenin parametreleri hakkında genelleme yapma işlemleri ve bu amaçla kullanılan değerlere tahmin adı verilir. (Milli Gelir Ön Tahminleri, Gayri Safi Milli Hasıla Tahminleri, vb.)
10. İnput-Output Tablosu
Endüstriler arası mal ve hizmet akımlarını toplu olarak gösteren tablodur. Tabloda, sütunlar bir sanayinin üretimi için gerekli girdileri ve katma değer unsurlarına yapılan ödemeleri, satırlar ise, sanayi tarafından üretilen ürünlerin hangi sanayiler ve nihai talep unsurları tarafından kullanıldığını gösterir. (Değişik yıllarda üretilen İnput-Output Tabloları)
11. Had
Had, oran veya bir denklemi meydana getiren kısımlardan her biri olarak tanımlanmaktadır. Ekonomideki bazı sektörler arasında mal ve hizmet girdi çıktı durumunun kuşbakışı olarak incelenmesidir. İç ticaret hadleri, tarım ve tarımdışı kesimler arasında sektörler arasındaki değişim hadleri ile ilgili bir göstergedir. Belirli bir sosyal sınıfın özellikle çiftçinin satın alma gücünde ve ekonomik refahındaki değişmeleri izlemek amacıyla kullanılmaktadır. (İç Ticaret Hadleri) Dış ticaret hadleri; ihracaat fiyat indeksinin ithalat fiyat indeksine oranlanması ile hesaplanır. Dış ticaret fiyat indeksleri kullanılarak, ülkenin yaptığı dış ticaret gelişimini saptamak amacıyla dış ticaret hadleri hesaplanmaktadır.

12. Projeksiyon
Projeksiyon, geçmişteki koşullar gözönünde bulundurularak, çeşitli varsayımlar altında geleceğe yönelik tahminler yapma işlemidir. (Nüfus Projeksiyonu)
13. Yorum
Belirli göstergeleri (ekonomik, istatistik, vb.) izleme, analiz etme ve bunlar çerçevesinde, karar vericilere ışık tutmak üzere değerlendirme yapılmasıdır. (Mayıs 1991 Türkiye Ekonomisi İstatistik ve Yorumlar)